موضوع: کتب استفتائی
مرجع: حضرت آیت الله العظمی موسوی اردبیلی
فصل بيست و پنجم:
احكام و آداب خوردن و آشاميدن
قرآن كريم: «اى كسانى كه ايمان آوردهايد از غذاهاى پاكيزهاى كه به شما روزى نمودهايم بخوريد و سپاس خداى را بجا آوريد»(1).
گرچه بشر براى ادامه حيات خود نيازمند تغذيه و خوردن و آشاميدن است، ولى بايد كميت و كيفيت خوراك و نوشيدنى خود را با دقت مورد توجه قرار دهد؛ خداوند متعال مىفرمايد: «فَلْيَنْظُرِ الاِنسانُ إلى طَعامِهِ»(2) يعنى: انسان بايد به خوراك و قوت خود بنگرد.
ميل و علاقه به غذا نبايد انسان را از دقت و توجه نسبت به آنچه كه مىخورد باز داشته و حجابى بين او و خردش گردد؛ وگرنه غذايى كه مىخورد نه تنها برايش سودى نخواهد داشت بلكه چه بسا بلاى جانش مىشود.
پيامبر اكرم صلىاللهعليهوآلهوسلم مىفرمايند: «اولين اسباب عصيان و نافرمانى خداوند متعال شش خصلت است: دنيادوستى، رياستطلبى، علاقه وافر به غذا،
--------------------------------------------------------------------------------
1 ـ سوره بقره(2): آيه172.
2 ـ سوره عبس(80): آيه24.
(372)
شهوترانى، علاقه به خواب و راحتطلبى»(1)؛ همچنين در روايت آمده است كه از پيامبر اكرم صلىاللهعليهوآلهوسلم سؤال شد: چه چيزى از همه بيشتر انسان را به دوزخ مىكشاند؟ حضرت فرمودند: «دو چيز ميان تهى: شكم و زير شكم.»(2)
خوردن براى زيستن و ذكر كردن است تو معتقد كه زيستن از بهر خوردن است(3)
امورى كه در خوردن و آشاميدن از آنها نهى شده است
با توجه به اين كه نوع و مقدار تغذيه در روح انسان تأثير فراوانى دارد و غذاهاى مختلف آثار اخلاقى و جسمانى متفاوتى دارد، دين اسلام توجه خاصى نسبت به اين امر نموده است و با ذكر دستوراتى اهميت دقت و رسيدگى به امر تغذيه را متذكر شده و از انجام امور و كارهايى در رابطه با خوردن و آشاميدن نهى نموده است. برخى از اين امور بدين قرارند:
1 ـ پرخورى
سرچشمه بسيارى ازبيمارىها مواد خوراكى است كه به صورت چربىهاى انباشته در بدن انسان باقى مىماند، اين مواد اضافى بار سنگينى براى قلب و ساير دستگاههاى بدن محسوب شده و منبع
--------------------------------------------------------------------------------
1 ـ بحار الانوار،ج63،ص313و314،حديث1.
2 ـ همان،ص314،حديث5.
3 ـ گلستان،باب سوم،در فضيلت قناعت،ص148،حكايت5.
(374)
د ـ امام صادق عليهالسلام : «آدميزاد براى ادامه حيات نيازمند خوردن غذاست، ولى وقتى غذا مىخوريد ثلث شكم خود را براى غذا، وثلث آن را براى نوشيدنى، و ثلث آن را براى نفس كشيدن بگذاريد؛ و خود را مانند خوكهايى كه براى سر بريدن پرورش مىدهند چاق نكنيد.»(1)
گفته شده است كه هارونالرشيد طبيبى مسيحى داشت كه مهارت او در پزشكى معروف بود. روزى اين طبيب به يكى از دانشمندان اسلامى گفت: من در كتاب آسمانى شما چيزى از طب نمىيابم، در حالى كه دانش مفيد بر دو گونه است، علم اديان و علم ابدان، وى در پاسخش چنين گفت: خداوند همه دستورات پزشكى را در نصف آيه از كتابش چنين آورده است: «كُلُوا وَاشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا»(2) يعنى: بخوريد و بياشاميد ولى اسراف نكنيد؛ همچنين پيامبر ما طب را در اين دستور خويش خلاصه كرده است: «معده خانه همه بيمارىهاست، و پرهيز و امساك سرآمد همه داروهاست...» طبيب مسيحى هنگامى كه اين سخنان را شنيد، گفت: قرآن شما و پيامبرتان طبى براى جالينوس باقى نگذاشته است.(3)
سعدى مىگويد: «عابدى را حكايت كنند كه شبى ده من طعام بخوردى و تا سحر ختمى(4) در نماز بكردى، صاحبدلى شنيد و گفت: اگر نيم نانى بخوردى و بخفتى بسيار ازين فاضلتر بودى.»(5)
--------------------------------------------------------------------------------
1 ـ همان،ص240،حديث5.
2 ـ سوره اعراف(7): آيه31.
3 ـ مجمع البيان،ج2،ص413.
4 ـ مراد ختم قرآن است؛ يعنى: از اول تا آخر قرآن را در نماز شبانه مىخواند.
5 ـ گلستان،باب دوم در اخلاق درويشان،ص118،حكايت21.
(375)
2 ـ حرام خوارى
غذاى انسان بايد مباح و حلال باشد و از خوردن غذايى كه از راه حرام تهيه شده خوددارى شود؛ مگر در مواردى كه انسان در اثر گرسنگى يا تشنگى به حد اضطرار و ناچارى رسيده و چيز حلال براى خوردن يا آشاميدن در دسترس نداشته باشد، كه در اين صورت مىتواند به حدى كه خود را از خطر نجات دهد از چيزى كه حلال و مباح نيست استفاده نمايد، ولى به هر حال بايد عوض آن را به صاحبش برگرداند.
به چند سخن حكيمانه از پيامبر اكرم صلىاللهعليهوآلهوسلم در اين رابطه توجه فرماييد:
الف ـ «كسى كه يك لقمه حرام بخورد تا چهل شب نمازش مقبول درگاه خداوند نشده، تا چهل صبح دعايش مستجاب نگشته و مقدار گوشتى كه به واسطه آن لقمه در بدن او روييده مىشود سزاوار سوختن در آتش جهنم است ...»(1)
ب ـ «در صورتى كه چهار خصلت در غذا وجود داشته باشد غذاى كامل و تمامى است: از راه حلال تهيه شده باشد، ديگران نيز از آن بهرهمند باشند، در آغاز غذا خوردن نام خدا بر آن برده شود، و در پايان حمد و ستايش خداوند انجام شود.»(2)
ج ـ «كسى كه غذاى حلالى را بخورد فرشتهاى بالاى سر او قرار گرفته و تا پايان غذا براى او طلب آمرزش مىنمايد، و وقتى لقمه حرامى در
--------------------------------------------------------------------------------
1 ـ بحار الانوار،ج63،ص314و315،حديث7.
2 ـ همان،ص314،حديث2.
(376)
دهان كسى قرار گيرد تمام فرشتگان آسمان و زمين او را لعن و نفرين مىكنند، و تا زمانى كه لقمه در دهان اوست خداوند به او نظر رحمت نمىنمايد...»(1)
3 ـ خوردن چيزهاى حرام و نجس
انسان بايد از خوردن يا آشاميدن چيزهايى كه در شريعت حرام گرديده است، اجتناب نمايد؛ مگر در مواردى كه جان انسان در خطر باشد و چيز حلالى براى خوردن و آشاميدن نداشته باشد كه به اندازه نجات جان خويش مىتواند از چيزهاى حرام استفاده نمايد.
در حقيقت نهى از عناوين سه گانه فوق در شريعت مقدّس اسلام فلسفه خاصى داشته و با توجه كامل به وضع جسم و جان انسان و با ملاحظه تمام ويژگىهايش تنظيم گرديده است؛ مثلاً در برخى از روايات ذكر شده است كه خوردن مردار بدن را ضعيف و رنجور نموده، نيروى آن را كاسته و نسل انسان را قطع مىكند و كسى كه به خوردن آن ادامه دهد با سكته و مرگ ناگهانى از دنيا مىرود.(2)
پارهاى از خوراكىهايى كه در اسلام حرام شمرده شده است به قرار زير است:
الف ـ آشاميدن شراب و انواع مست كنندهها؛ در روايتى از پيامبر اكرم صلىاللهعليهوآلهوسلم آمده است: «شراب ريشه هر گناهى است»(3)؛ بلكه در
--------------------------------------------------------------------------------
1 ـ همان،حديث6.
2 ـ وسائل الشيعه،ج24،ص100،حديث1.
3 ـ همان،ج25،ص315،حديث4.
(377)
روايات متعددى از نشستن بر سر سفرهاى كه در آن شراب نوشيده مىشود نهى شده است؛ در حديثى از پيامبر اكرم صلىاللهعليهوآلهوسلم در اين باره چنين نقل آمده است: «مورد لعن و نفرين است كسى كه بر سفرهاى كه در آن شراب نوشيده مىشود بنشيند.»(1)
در صورتى كه فرد مسلمانى كه عاقل و بالغ است با اختيار خود و از روى توجه يكى از انواع مشروبات الكلى مست كننده را بياشامد ـ هر چند به مقدار كمى باشد و او را مست ننمايد ـ و اين كار پيش حاكم شرع جامعالشرايط ثابت شود كيفر او هشتاد تازيانه خواهد بود.
ب ـ گوشت و شير حيوان نجسالعين (سگ و خوك) و حيوانات درندهاى كه معمولاً نيش و چنگال دارند مانند: شير، پلنگ، يوزپلنگ، گرگ، كفتار، شغال، روباه و گربه؛ و نيز حيواناتى مانند: فيل، خرس، بوزينه و خرگوش؛ و نيز خوردن گوشت جانوران ريز و خزندگان و انواع حشرات مانند: موش، مار، سوسمار، مارمولك، خرچنگ، عقرب، سوسك، زنبور، مورچه، مگس، پشه، شبپره و انواع كرمها.
ج ـ خوردن چيزهاى نجس و نيز بنابر احتياط واجب هر چيز خبيثى كه طبيعت انسان از آن متنفّر است.
د ـ خوردن، آشاميدن، تزريق و يا استعمال چيزى كه براى جسم يا روح انسان ضرر قابل توجه دارد؛ مگر در موردى كه به نظر پزشك متخصص و مطمئن درمان بيمارى منحصر به آن باشد آن هم در حد ضرورت.
--------------------------------------------------------------------------------
1 ـ همان،ج24،ص232،حديث1.
(378)
مستحبات غذا خوردن
1 ـ پيش از شروع به غذا خوردن و بعد از آن دستها را بشويد.
2 ـ در آغاز غذا خوردن «بسم اللّه الرحمن الرحيم» بگويد و پس از غذا خوردن حمد و سپاس خدا را بجا آورد.
3 ـ با دست راست غذا خورده و غذا خوردن را طول دهد.
4 ـ لقمه را كوچك برداشته و غذا را خوب بجود.
5 ـ پس از خوردن غذا دندانهايش را مسواك نمايد.
6 ـ پس از خوردن غذا مقدارى به پشت بخوابد و پاى راست را روى پاى چپ بيندازد.
7 ـ در آغاز روز و آغاز شب غذا بخورد، و از غذا خوردن در ميان روز و ميان شب بپرهيزد.
مكروهات غذا خوردن
1 ـ در حال سيرى غذا خوردن.
2 ـ پرخورى.
3 ـ خوردن غذاى داغ.
4 ـ فوت كردن خوراكى يا نوشيدنى.
مستحبات آشاميدن آب
1 ـ در روز ايستاده آب بياشامد.
2 ـ آب را به طور مكيدن و با سه نفس و از روى ميل بياشامد.
(379)
3 ـ پيش از آشاميدن «بسم اللّه الرحمن الرحيم» و پس از آن «الحمد للّه» گفته و بر حضرت امام حسين عليهالسلام و ياران ايشان درود فرستاده و بر قاتلان آن حضرت لعن و نفرين نمايد.
مكروهات آشاميدن آب
1 ـ آشاميدن پس از غذاى چرب.
2 ـ آشاميدن آب در شب به حالت ايستاده.
3 ـ آشاميدن با دست چپ.
4 ـ آشاميدن از جاى شكسته كوزه، ليوان و هر ظرف ديگر و نيز از جايى كه دسته آن قرار دارد.
پرسش: كدام يك از حيوانات دريايى حلالگوشت و كدام يك حرامگوشت هستند؟
پاسخ: از ميان حيوانات دريايى ميگو و همچنين ماهى پولكدار حلال است گرچه پولكهاى آن هنگام صيد يا به واسطه امر ديگرى ريخته باشد و ماهى بدون پولك و ساير حيوانات دريايى همانند نهنگ، خرچنگ و قورباغه حرامگوشت مىباشند.
پرسش: از ميان پرندگان كدام يك حرامگوشت و كدام يك حلالگوشت هستند؟
پاسخ: آن دسته از پرندگانى كه داراى چنگال بوده و درنده مىباشند مانند: عقاب، باز، كركس و شاهين حرامگوشت هستند، و بنابر احتياط واجب از گوشت پرستو و هدهد (شانه به سر) پرهيز شود، ولى
(380)
گوشت پرندگانى مانند: انواع كبوتر، كبك، تيهو، مرغخانگى، مرغابى، بوقلمون و انواع گنجشك حلال است.
پرسش: آيا خوراندن چيزهاى نجس به اطفال جايز است؟
پاسخ: خير، خوراندن آن به اطفال در صورتى كه ضرر قابل توجهى براى آنان داشته باشد حرام است، بلكه اگر ضرر هم نداشته باشد بنابر احتياط واجب بايد از خوراندن آن خوددارى كنند.
پرسش: اگر انسان ببيند كسى چيز نجسى را مىخورد، آيا لازم است به او بگويد؟
پاسخ: خير، مگر اين كه آن فرد نداند كه از نظر اسلام خوردن آن چيز حرام است كه در اين صورت لازم است حكم شرع به او گفته شود.
پرسش: اگر ميهمان در بين غذا خوردن بفهمد كه غذا نجس است، آيا بايد به ديگران خبر دهد؟
پاسخ: خير، مگر اين كه طورى با آنان معاشرت و برخورد داشته باشد كه بداند به واسطه نگفتن، نجاست به خود او هم سرايت مىكند كه در اين صورت مىتواند بعد از غذا به آنان بگويد.
پرسش: اگر حيوانى مقدارى از غذاى انسان را بخورد و مقدارى از آن را باقى بگذارد، خوردن نيمخورده آن چه حكمى دارد؟
پاسخ: نيمخورده سگ، خوك و كافر غير كتابى نجس و خوردن آن حرام است؛ و نيمخورده حيوانات حرام گوشت پاك است ولى خوردن آن مكروه است.
(381)
